بررسی نقش ابزارهای سیاست خارجی صفویان در فرآیند تمدنی دولت صفویه با تأکید بر ابزار دیپلماسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه اصفهان

2 دانش آموخته دکترا، تاریخ تشیع، دانشکده ادبیات ، دانشگاه اصفهان

چکیده

یکی از مهم‌ترین مباحث سیاست خارجی، دیپلماسی کشورهاست. مقامات و کارگزاران دولت صفویه در دوران زمامداری خود ناگزیر از برقراری ارتباط مناسب با همسایگان بوده‌اند و به‌منظور تداوم بقای حاکمیت سیاسی، حفظ قلمرو جغرافیایی و رویکردهای مذهبی خود افزون‌بر ابزارهای نظامی و اقتصادی، از ابزار دیپلماسی بهره‌مند بودند. با الهام از نظریه واقع‌گرایی و توجه به رویکردهای جامعه‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی، تلاش شد تا پاسخی مناسب به پرسش اصلی داده شود، که چگونه و تا چه حد دیپلماسی در تکوین چرخه‌های توسعه تمدن اسلامی در عصر صفویه تأثیر داشته است. فرضیه پژوهش آن است که صفویان با استفاده از ابزارهای دیپلماسی در تقابل یا تعامل با همسایگان منطقه‌ای-فرامنطقه‌ای خود، افزون‌بر رعایت و تأکید بر پاره‌ای اصول ثابت، نگرش‌های پایدار و اصولی در مناسبات خارجی به‌وجود آوردند که نتایج مثبتی برای توسعه درون‌زای ایران صفوی و به‌تبع توسعه تمدنی به‌همراه داشته است. با رویکردی تاریخی برای درک رویدادهای گذشته، از روش کیفی تحلیل اسناد تاریخی برای بررسی شواهد موجود در آنچه نوشته شده یا گفته شده برای توصیف، تبیین یا تفسیر این رویدادها استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد دیپلماسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای روابط خارجی صفویان، با تشریح مبانی تشیع، سیاست تساهل و تسامح مذهبی نسبت به اتباع اروپایی ساکن در ایران و توازن قدرت، اتحاد سیاسی-نظامی با دولت‌های اروپایی علیه دشمن مشترک عثمانی، تجارت، تأمین امنیت ملی، و راهبرد بی‌طرفی رویکردهای پایداری در مناسبات خارجی آن برهه تاریخی به‌وجود آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Diplomacy as a Foreign Policy Instrument and the Safavid Civilizational Process

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Chelongar 1
  • Zahra Sadat Keshavarz 2
1 Professor, Department of History, University of Isfahan, Iran
2 PhD in History, Department of History, University of Isfahan, Iran
چکیده [English]

Diplomacy is one of the most important foreign policy instruments available to a country’s leaders. The government officials and agents regularly have been forced to establish good relations with their neighbors and used diplomatic means in addition to military and economic ones in order to protect the country’s political sovereignty and geographical territory, and to  make progress towards achieving their national goals. During its rule, the Safavid dynasty of Iran (circa 1501-1736) inevitably had to communicate properly with the neighboring countries and its contemporary great powers, in pursuit of the survival of its political rule, the preservation of its geopolitical status, the protection of the country's independence from foreign domination, preventing other governments from interfering in their internal affairs,  the safeguarding of national identity, and the achievement of its religious goals. In fact, the use of diplomatic, military and economic instruments of foreign policy showed remarkable complexity and skills in the Safavid diplomacy, which enabled the rulers to maintain the political-religious structure of their kingdom in competition with the three Sunni governments of the Ottomans, the Uzbeks and the Timurids of India. One of the main objectives of the authors is to study Safavid foreign relations as related to its civilizational process, and try to find suitable answers to the following questions: 1- How did the Safavids used diplomacy to achieve their foreign policy objectives? 2- What was the effect of diplomacy on the advancement of Islamic civilization in the Safavid era?
Inspired by the theory of realism as advanced by scholars such as Thucydides, Machiavelli, Hobbes,  as well as Jean-Baptiste Colbert and Friedrich List, the authors who do not necessarily agree with all the arguments set forth by these realists, emphasize the central role of government, security, and power in international affairs. Most realist scholars have argued that nation-states must use historical experiences rather than abstract principles to achieve their national goals, but it is clear that these goals may be harmful for the rival and antagonist states, and mayat even not be beneficial for the allied and non-hostile states. The realist approach seems to be a proper and practical approach for the study of foreign relations, because it underlines the effective and sensible use of power by governments in order to find ways of securing their national interests. Actually, the concept of national interest is one of the key concepts that has been elaborated by the theorists of the school of realism, and is a constant criterion by which political action should be evaluated and foreign policy objectives should be defined.
The Safavids apparently had premeditated and flexible tactics of using constructive diplomatic tools in their interactions with the regional and extra-regional countries, while following and emphasizing some consistent and time-tested principles. Despite their religious fervor, the Safavid rulers who declared Shi’ism as the state religion, had decided to tolerate other religions inside the county and in its relations with Europe. The research hypothesis assumes that the Safavid reliance on the use of diplomacy as one of the most important instruments of foreign policy had positive consequences for the development of the Safavid civilizational character, and the power and success of the Persian Empire. With a historical approach to understanding past events, the hypothesis is tested by the use of a qualitative method of analyzing historical documents in an effort to examine the evidence contained in what was written or said to explain and interpret these events. Safavid were determined to emphasize the principles of Shi’ism, the policy of open-mindedness and religious tolerance towards the European citizens living in Iran. The Safavid rulers were striving to maintain a traditional balance of power system in Iran’s relations with the rival empires. They were mindful of the political-military alliance with the European countries who were against the common Ottoman enemy, and who could help them with trade and commerce.
 The Safavids' treaties with the Ottomans were centered on political issues, while the focus of their treaties and agreements with the European powers was  mostly trade. Foreign policy considerations, and national security interests encouraged them to adopt strategic and tactical policies based on a set of fixed principles  as well as a variety of flexible tools of statecraft. Neutrality became one of the Safavids' most important foreign policy orientation, which the Safavid rulers adopted after the Treaty of Zuhab was signed by the Safavid and Ottoman empires in an attempt to resolve their border disputes. The new emphasis on following a policy of neutrality was  fairly successful in securing their foreign policy interests and goals.
The results show that the Safavid state during its long reign appeared as a major player in regional politics and played a distinct role in international politics of that era. It established the principles and models of foreign policy, which as a basis and foundation for later periods in the history of the country, lasted for centuries and consequently led to the prosperity of Safavid civilization. In general, the formation of the Safavid state in comparison with the previous historical periods should be considered as a starting point for the establishment of a new civilized society. They were able to establish a relatively stable order in the domestic and foreign domains of Iran for a long time. However, after the glorious rule of Shah Abbas I (1587-1629), conflicts increased both horizontally and vertically, which eventually weakened the Safavid rule. Subsequent heightened instability led to the fall of this dynasty and the decline of Safavid civilization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • Safavid
  • Foreign Policy Instruments
  • Shi’ism
  • Civilization
  1. الف) فارسی

    1. آقایی، سید داود. (1387) آداب دیپلماسی و فنون مذاکره. تهران: دانشگاه تهران.
    2. آلاءپوش، علی؛ علیرضا توتونچیان. (1372) دیپلمات و دیپلماسی. تهران: وزارت امور خارجه.
    3. بیگدلی، علی. (1385) «روابط خارجی ایران عصر صفوی،» زمانه، 50: 22-13. در: http://ensani.ir/fa/article/11405
    4. تاج­بخش، احمد. (1378) تاریخ صفویه. شیراز: نوید شیراز.
    5. ثقفی‌خراسانی، علیرضا. (1375) سیر تحولات استعمار در ایران. مشهد: نیکا.
    6. حق­شناس کمیاب، سیدعلی. (1390) مبانی دیپلماسی و آداب دیپلماتیک. تهران: سنا.
    7. خالندی، انور. (1393) ساختار سیاست­خارجی صفویان، پایان‌نامه دکترای تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه تهران، تهران.
    8. خواجگی­اصفهانی، محمد معصوم. (1368) خلاصه­السیر. تهران: علمی.
    9. ذوالعین،پرویز. (1379) حقوق دیپلماتیک. تهران: وزارت امورخارجه.
    10. روشنی زعفرانلو، قدرت‌الله؛ ایرج انور، به کوشش. (1352) اسناد مربوط به روابط تاریخی ایران و جمهوری ونیز از دوره ایلخانان تا عصر صفوی. تهران: دانشگاه تهران.
    11. سانسون، مارتین. (1346) سفرنامه سانسون، ترجمه تقی تفضلی. تهران: ابن­سینا.
    12. سجادی، سید عبدالقیوم. (1383) دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام. قم: بوستان کتاب.
    13. سیف­زاده، سید حسین. (1385) اصول روابط بین­الملل الف و ب. تهران: میزان.
    14. سیمبر، رضا؛ ارسلان قربانی. (1387) روابط بین‌الملل و دیپلماسی صلح در نظام متحول جهانی. تهران: سمت.
    15. سیوری، راجر. (1382)تحقیقاتی در تاریخ ایران عصرصفوی، ترجمه عباسقلی غفاری‌فرد و محمدباقر آرام. تهران: امیرکبیر.
    16. شاردن، ژان. (1345). سفرنامه، ترجمه محمد عباسی. تهران: امیرکبیر، ج 3، 4، 7 و 8.
    17. شفیعی، نوذر؛ روح‌الله زمانیان. (1390) «مفهوم سیاست خارجی از دیدگاه نظریه‌ها (واقع‌‌گرایی، لیبرالیسم و سازه‌انگاری)،» مجله اطلاعات سیاسی-اقتصاد، 285: 129-114، در: https://www.magiran.com/paper/947316
    18. صادقی، مقصودعلی. (1383) «چالش­های ایران واروپا بر سر مسئله عثمانی،» مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، به اهتمام مقصودعلی صادقی. تبریز: ستوده.
    19. صفا،ذبیح­الله. (1371) تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.
    20. عامری، هوشنگ. (1377)اصول روابط بین‌الملل. تهران: آگه.
    21. عمیدزنجانی، عباسعلی. (1379) فقه سیاسی حقوق تعهدات بین­المللی و دیپلماسی در اسلام. تهران: سمت.
    22. فوران، جان. (1377). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران: از سال 1500 میلادی مطابق با 879 شمسی تا انقلاب، ترجمه احمد تدین. تهران: خدمات فرهنگی رسا.
    23. قائم­مقامی، جهانگیر. (1348) یکصد و پنجاه سند تاریخی از جلابریان تا پهلوی. تهران: چاپخانه ارتش.
    24. قزوینی،ابوالحسن. (1367) فوائدالصفویه، تصحیح مریم میراحمدی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    25. قمی، احمدبن شرف­الدین. (1359) خلاصه­التواریخ، تصحیح احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران، ج 1.
    26. قوام، سید عبدالعلی. (1389) روابط بین‌الملل نظریه‌ها و رویکردها. تهران: سمت.
    27. کارری، جملی. (1348) سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ. تبریز: اداره کل فرهنگ‌ و هنر آذربایجان شرقی.
    28. کاظمی،علی­اصغر. (1372) روابط بین‌الملل در تئوری و در عمل. تهران: قومس.
    29. کشاورز، زهراسادات و دیگران. (1396) «تبیین و تحلیل نقش طبقات اجتماعی در فرآیند تمدنی دولت صفویه،» فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، 27، 34: 167-139،

    <DOI: 10.22051/HII.2017.12649.1239>                          

    1. کمپفر، انگلبرت. (1363) سفرنامه، ترجمه کیکاوس جهانداری. تهران: خوارزمی.
    2. متولی، عبدالله. (1391) «بازتاب رویکردهای مذهبی در مراسلات عصر صفوی»، مطالعات تاریخ اسلام، 4، 12: 191-169. در: http://journal.pte.ac.ir/article-1-239-en.html
    3. ———. (1395) «الگوها و مفاهیم تاثیرگذار در حوزه مناسباتی عصر صفوی با تکیه بر متن مکاتبات،» تاریخ اسلام و ایران، 26،  29:  215-187، <DOI: 10.22051/hii.2016.2225>
    4. مشیرزاده، حمیرا. (1389) تحول در نظریه‌های روابط بین الملل. تهران: سمت، چ 5.
    5. ممتحن‌الدولهشقاقی‌، مهدی­خان. (1379) ماثر مهدیه. تهران: وزارت امور خارجه.
    6. مورگنتا، هانس جی. (1374) سیاست میان ملت­ها، ترجمه حمیرا مشیرزاده. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی.
    7. نوایی، عبدالحسین. (1350)شاه­طهماسب صفوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    8. ———. (1352) ش‍اه‌­ع‍ب‍اس‌ م‍ج‍م‍وع‍ه‌ اس‍ن‍اد و م‍ک‍ات‍ب‍ات‌ ت‍اری‍خ‍ی‌ ه‍م‍راه‌ ب‍ا ی‍ادداش‍ت‍­ه‍ای‌ ت‍ف‍ض‍ی‍ل‍ی‌. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    9. ———. (1360) شاه­اسماعیل، اسناد و مکاتبات تاریخی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    10. واتسون، آدام. (1385) دیپلماسی (گفتگو میان دولت­ها)، ترجمه سیدداود آقایی و لیلی گل­افشان. تهران: نسل نیکان.
    11. واله­اصفهانی، محمدیوسف. (1372)خلد برین، تصحیح میرهاشم محدث. تهران: موقوفات افشار.
    12. ولی، عباس. (1380) ایران پیش از سرمایه­داری، ترجمه حسن شمس­آوری. تهران: نشر مرکز.
    13. هوشنگ‌مهدوی، عبدالرضا. (1364) تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم. تهران: امیرکبیر.

     

    ب) انگلیسی

    1. Barston, Ronald P. (2006) Modern Diplomacy. London: Pearson Education.
    2. Bull, Hedley. (1972) The Theory of International Politics, 1919–1969. Oxford: Oxford University Press.
    3. Dougherty, James E.; and Pfaltzgraff, Robert. (2001) Contending Theories of International Relations, New York: Harper and Row.
    4. Dunn, David H, ed. (1996) Diplomacy at the Highest Level: The Evolution of International Summitry. New York: St. Martin’s Press.
    5. Dunne, Tim. (2001) “Liberalism,” in John Baylis, Steve Smith, and Patricia Owens, eds. The Globalization of World Politics. Oxford: Oxford University Press.
    6. Foran, John F. (1989) "The Making of an External Arena: Iran's Place in the World-System, 1500-1722," Review (Fernand Braudel Center) 12, 1: 71-119. Available at: http://www.jstor.org/stable/40241117 (Accessed 10 June 2019).
    7. Frieden, Jeffrey A.; and David Lake. (2000) International Political Economy: Perspectives on Global Power and Wealth. New York: St. Martin’s Press.
    8. Gilpin, Robert. (2001) Global Political Economy: Understanding the International Economic Order. Princeton: Princeton University Press.
    9. Goldstein, Joshua; and Jon Pevehouse. (2006) International Relations. New York: Longman.
    10. Mitchell, Colin P. (2009) The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric. London: I. B. Tauris.
    11. Steensgaard, Niels. (1974) The Asian Trade Revolution of the Seventeenth Century: The East India Companies and the Decline of the Caravan Trade. Chicago and London: The University of Chicago Press.
    12. Tucker, Enrest. (2012) “From Rhetoric of War to Realities of Peace: The Evolution of Ottoman-Iranian Diplomacy through the Safavid Era,” in Willem Floor and Edmund Herzig, eds. Iran and the World in the Safavid Age. London and New York: I. B. Tauris.
    13. Wendt, Alexander. (1992, Spring) “Anarchy is What States make of it: The Social Construction of Power Polities,” International Organization 46, 2: 391-425. Available at: https://www.jstor.org/stable/2706858 (Accessed 5 May 2020).
    14. Wolfers, Arnold. (1951) “The Pole of Power and the Pole of Indifference,” World Politics 4, 1: 39-63, <DOI:10.2307/2008900>.