بررسی آسیب‌شناسانه فرایند اجرای برنامه اصلاحات ارضی از منظر انسان‌شناسی دولت، 1350-1340

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد

2 دانشجوی دکترا، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد

چکیده

اصلاحات ارضی در دوره زمانی 1350- 1340 یکی از فرایندهای دگرگون‌کننده سیاست، اقتصاد و وضعیت اجتماعی ایران معاصر بود. این برنامه با تصوری منسجم و هدایت‌کننده از دولت بر جامعه ایران آغاز شد، اما ایرادها و کاستی‌های اساسی در اجرای آن بروز کرد. هدف این نوشتار، پاسخگویی به سه پرسش پژوهشی است: 1. چه عواملی به شکست برنامه اصلاحات ارضی پهلوی منجر شد؟ 2. چرا و تا چه حد این عوامل بر اجرای این برنامه تأثیر داشتند؟ 3. چگونه کاستی‌های فرایند اجرای برنامه اصلاحات ارضی از منظر انسان‌شناسی دولت بروز کرد؟ براساس نظریه دولت در جامعه میگدال، کاستی‌های فرایند اجرای اصلاحات ارضی در چهار سطح (سنگرها، ادارات میدانی پراکنده، ادارات مرکزی اصلی و عالی‌ترین رده رهبری) بررسی خواهد شد. فرضیه مقاله این است که شرایط ناشی از منازعه قدرت در شبکه پیچیده‌ای از قدرت‌های ملی و محلی، زمینه‌ساز اختلال اساسی در اجرای برنامه اصلاحات ارضی شد. این پژوهش با استفاده از روش پژوهش تحلیل محتوای کیفی تاریخ شفاهی، خاطرات و گزارش‌های سیاستمداران و ذی‌نفعان و روایات تاریخی ثبت‌شده در زمینه برنامه اصلاحات ارضی در ایران انجام شده است. نقاط ضعف و کاستی‌ها در چهار سطح مشاهده شدند: الف) در سطح سنگرها کاستی‌هایی مانند منازعه قدرت میان نیروهای حامی سنت (کشاورزان و مالکان) و دولت؛
ب) در سطح ادارات میدانی پراکنده شامل شرکت‌های تعاونی و اداره اصلاحات ارضی، به‌دلیل تلاش برای نفوذ و تأثیرگذاری بر تصمیم‌ها در جهت منافع فردی و گروهی؛ ج) منازعات سلطه سازمانی در سطح ادارات مرکزی اصلی؛ د) در سطح عالی‌ترین رده رهبری بر اثر تلاش شاه برای بازنمایی خود به‌عنوان قدرت مسلط پادشاهی و برقراری تعادل سیاسی در جامعه. این کاستی‌ها، فرایند اجرای اصلاحات ارضی را با اختلال اساسی مواجه کردند. بروز این کاستی‌ها را باید فراتر از رویکرد دولت‌محور و جامعه‌محور، به سطوح دولت و جامعه شبکه‌ای ایران با هدف کسب سلطه پیوند زد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Evaluation of the Implementation Process and Outcome of Iran’s 1961-1971 Land Reform Program: An Anthropological Perspective

نویسندگان [English]

  • Morteza Manshadi 1
  • Reza Sarhaddighahri 2
1 Associate Professor of Political Science, Faculty of Law & Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashahd, Iran
2 A PhD Candidate in Political Science, Faculty of Law & Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The 1961-1971 land reform in Iran was one of the transformative processes with implications for the contemporary Iranian politics, and the country’s economic and social conditions. The initial idea behind the implementation of the new policy was to facilitate the central government’s dominating control over all corners of Iranian society even in the remotest provinces from towns to countryside. One of the objectives of the authors has been the analysis of the consequences of the land reform program, which was distinctly successful in putting an end to the usage of such terms as feudal, lord, nobleman, and major landowner. However, one cannot ignore the shortcomings in its implementation, which will be the main focus of the present paper. By emphasizing the issues related to domination and authoritarianism, the existing historical data about the land reform program are collected and analyzed within the framework of the anthropological model of Joel S. Migdal. It is useful to explain the interface between state, and different social actors in all aspects of social practice and life experience.
The anthropology of the state is a transcendence of the tendency in social science research to see the state as an organic, integrated, and separate actor from society. As a result, some analysts have been concerned with the dynamics of the current struggles for domination in societies, where the components of the state have played different roles in almost every aspect of life at various levels. These conflicts are not just about who controls the top leadership positions in the government. Also, these struggles do not always take place between principal social forces (e.g., government, social classes, civil society, etc.) Instead, the struggle for domination is taking place different levels and in various areas. Different units of the government are not only connected, but each of them is a social force which interacts with other social forces in collaborative or confrontational manners. Political anthropology emphasizes the pressures faced by the officials at different levels of government. These pressures are wielded at multiple levels depending on the type and degree of government’s domination and social actors’ resistance.  One has to make a distinction between the governmental and the non-governmental actors in order to avoid total concentration on the role of the government agencies at the expense of the other vital components of society which might exert influence in socio-economic and political spheres.
A key objective of the authors is to answer three research questions:
1. What factors led to the failure of the Pahlavi land reform program? 2. Why and to what extent did these factors affect the implementation process of this program? 3. How did the shortcomings of the implementation of the land reform program might be explained by an anthropological perspective to analyze forms of domination of the state? Using Migdal’s classification, the shortcomings of the land reform program will be examined at four levels (Trenches, Dispersed Field Offices, Agency’s Central Offices, Commanding Heights). In the hypothesis, it is claimed that the sustained power struggle present in a complex network composed of a myriad of national and subnational actors led to a fundamental disruption in the implementation of the land reform program.
This research has been done by an analysis of the official documents which recorded the history of the land reform program in Iran, and a qualitative content analysis of the oral narration of the history of land reform, as well as the memoirs and reports published by the main stakeholders (i.e., politicians, bureaucrats, landowners, farmers) concerning the program. There were clear shortcomings  evident at the Migdal’s four levels: a) At the level of trenches, due to the power struggles between farmers, landowners and the government; b) At the level of the ‘dispersed field offices’, including cooperatives and the land reform offices, due to the rival actors striving to get the capability of exerting influence on decision making for the purpose of safeguarding their own personal and/or group interests at the expense of the interests of the society as a whole; c) Conflicts at the level of  the ‘Agency’s Central Office’, due to attempts for organizational domination; d) At the highest level of leadership (‘Commanding Heights’), the obstacles created due to the Shah's efforts to make himself as the dominant power within the state and  to establish political balance in society. These disagreements and conflict of interests recurrently made  Iran’s  political environment fragile, volatile and unpredictable. The reasons for these shortcomings, which hampered the efforts to successfully implement the land reform program in Iran, should not be explored entirely by the application of a government-centered approach. Rather, a comprehensive approach which considers all levels of government from the lowest to the highest strata,  as well as the network of the non-governmental stakeholders who were competing for dominance should be examined for a better understanding of the intricacy of socio-political reality in the pre-revolution state–society relations in Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Land Reform
  • White Revolution
  • Iran
  • Anthropology of the State
  • Mohammad Reza Shah
  1. الف) فارسی                             

    1. ارسنجانی، نورالدین. (1379) دکتر ارسنجانی در آئینه زمان. تهران: قطره.
    2. اشرف، احمد. (1383) «از انقلاب سفید تا انقلاب اسلامی،» فصلنامه علمی پژوهشی متین، 22: 141-109. در: http://matin.ri-khomeini.ac.ir/article_66066.html
    3. امینی، ایرج. (1388) بر بال بحران، زندگی سیاسی علی امینی. تهران: ماهی، چ 3.
    4. آبراهامیان، یرواند. (1384) ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی. تهران: نی، چ 11.
    5. آوری، پیتر. (1371) تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی. تهران: عطائی، ج 3، چ 2.
    6. بیل، جیمز آلن. (1387) سیاست در ایران: گروه‌ها، طبقات و نوسازی، ترجمه علی مرشدی‌زاد. تهران: اختران.
    7. خاطرات ابوالحسن ابتهاج. (1371) به کوشش علیرضا عروضی. تهران: علمی.
    8. خاطرات جعفر شریف امامی. (1380) ویراستار حبیب لاجوردی. تهران: سخن.
    9. خاطرات دکتر علینقی عالیخانی به کوشش حسین دهباشی، اقتصاد و امنیت. (1394) تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
    10. خاطرات علی امینی. (1376) به کوشش حبیب لاجوردی. تهران: گفتار.
    11. رحمان‌زاده هروی، محمد. (1397) نگاهی به اقتصاد سیاسی ایران از دهه 1340 تا 1395. تهران: اختران.
    12. رسولی پور، مرتضی. (1394) گفت‌وگو با عباس سالور. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
    13. رسولی، مرتضی. (1377) «گفت‌وگو و خاطرات: سازمان برنامه، شهرداری تهران و عملکرد نخبگان دوران پهلوی دوم؛ گفت‌وگو با احمد نفیسی،» فصلنامه تاریخ معاصر ایران، 2، 8: 328-247. در: https://b2n.ir/z74373
    14. رعنایی، شهین. (1397) اصلاحات ارضی در استان کردستان 1341-1353: منطق استقرار، پیامدهای اجتماعی و تبعات سیاسی. تهران: شیرازه کتاب ما.
    15. روزنامه اطلاعات. (19/8/1341) ش 10945.
    16. روزنامه اطلاعات. (23/8/1341) ش 10949.
    17. سمیعی‌اصفهانی، علیرضا. (1387) «جامعه قدرتمند، دولت ضعیف تبیین جامعه‌شناختی مناسبات دولت- جامعه در ایران عصر قاجار،» فصلنامه سیاست، 38، 3: 143-117. در: https://jpq.ut.ac.ir/article_ html
    18. سمیعی، محمد. (1397)نبرد قدرت در ایران. تهران: نی، چ 3.
    19. سوداگر، محمدرضا. (1358) بررسی اصلاحات ارضی، 50-1340. تهران: موسسه تحقیقات اقتصادی و اجتماعی پاژند.
    20. سینائی، وحید. (1396) دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران، از 1299 تا 1357. مشهد: دانشگاه فردوسی.
    21. شجیعی، زهرا. (1383) نخبگان سیاسی ایران: از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی. تهران: سخن، ج 4،
       چ 2.
    22. شهبازی، اسماعیل؛ و نوروزی، عباس. (1395) بازنگری جریان اصلاحات ارضی در دهه چهل خورشیدی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
    23. علم، امیر اسدالله. (1372) یادداشت‌های علم، ویرایش علینقی عالیخانی. تهران: کتاب‌سرا، ج 1، چ 2.
    24. عمید، محمدجواد. (1381) کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، ترجمه رامین امینی‌نژاد. تهران: نی.
    25. فرهمند، جلال. (1383) «کودتای سفید 1، اسنادی از اصلاحات ارضی،» فصلنامه تاریخ معاصر ایران، 8، 31: 247-300. در: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/413049
    26. فوران، جان. (1387) مقاومت شکننده: از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین. تهران: رسا، چ 8.
    27. کاتوزیان، محمدعلی. (1393) اقتصاد سیاسی ایران؛ از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران: مرکز، چ 20.
    28. کارشناس، مسعود. (1382) نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه یوسف حاجی‌عبدالوهاب و علی‌اصغر سعیدی. تهران: گام نو.
    29. گررو، خاویر. (1397) دولت کارتر و فروپاشی دودمان پهلوی، ترجمه غلامرضا علی‌بابایی. تهران: پارسه،
      چ 2.
    30. گودرزی، منوچهر و دیگران. (1381) توسعه در ایران، 1320-1357. تهران: گام نو.
    31. لمتون، آن. (1394) اصلاحات ارضی در ایران (1345-1340)، ترجمه مهدی اسحاقیان. تهران: امیرکبیر.
    32. لمتون، آن. (1377) مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری. تهران: علمی و فرهنگی.
    33. مجد، محمدقلی. (1391، 3 بهمن) «اصلاحات ارضی در ایران؛ اهداف و پیامدها،» ترجمه بهرنگ رجبی. دنیای اقتصاد،2840. در: https://www.magiran.com/article/2665039
    34. مجموعه اصلاحات ارضی: شامل کلیه قوانین و آئین‌نامه‌ها و تصویب‌نامه‌ها و بخشنامه‌ها و مصوبات شورای اصلاحات ارضی. (1344) تهران: چاپخانه اختصاصی مجلس شورای ملی.
    35. «عبدالعظیم ولیان». (1983) مجموعه تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران. واشنگتن: بینا.
    36. مجموعه مقالات مسائل ارضی و دهقانی. (1361) تهران: آگاه.
    37. میگدال، جوئل. (1396) دولت در جامعه، ترجمه محمدتقی دلفروز. تهران: کویر، چ 2.
    38. نجف‌زاده، مهدی. (1397) جابه‌جایی دو انقلاب؛ چرخش‌های امر دینی در جامعه ایرانی. تهران: تیسا، چ 2.
    39. نفیسی، احمد. (1378) برنده‌ها هم بازنده‌اند! خاطرات احمد نفیسی شهردار پیشین تهران. تهران: علم.
    40. نوروزی، عباس. (1388) ترویج کشاورزی در ایران (تاریخ شفاهی: گفتگو با اسماعیل شهبازی). مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد.
    41. نوری‌اصل، احد؛ طهماسب علیپوریان، حیدر شهریاری. (1395) «تحلیل اصلاحات ارضی ایران (دهه 1340) برمبنای روش‌شناسی ساختار-کارگزار،» تاریخ اسلام و ایران، 26، 31: 176-151، .
    42. واینر، مایرون و هانتینگتون، ساموئل. (1379) درک توسعه سیاسی، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
    43. وینسنت، اندرو. (1392) نظریه‌های دولت، ترجمه حسین بشیریه. تهران: نی، چ 9.
    44. هالیدی، فرد. (1358) ایران: دیکتاتوری و توسعه، ترجمه علی طلوع و محسن یلغانی. تهران: علم.
    45. هوگلاند، اریک. (1381) زمین و انقلاب در ایران، 1360-1340، ترجمه فیروز مهاجر. تهران: شیرازه.

     ب) انگلیسی

    1. AmirArjomand, Said. (1989) The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran (Studies in Middle Eastern History). Oxford: Oxford University Press.
    2. Evans, Peter B. (1995) Embedded Autonomy: States and Industrial Transformation. Princeton, NJ: Princeton University Press.
    3. Harvard University Iranian Oral History. (1982) “Amirteymour, Mohammad Ebrahim Interview Recorded by Habib Ladjevardi,” Iranian Oral History Collection, Middle Eastern Division, Widener Library. Transcript 7, Seq. 162: 20-21. Available at: Persistent Link https://nrs.harvard.edu/urn-3:FHCL:608997?n=162 (Accessed 24 January 2019).
    4. Huntington, Samuel P. (1968) Political Order in Changing Societies. New Haven: Yale University Press.
    5. Katouzian, Mohammad Ali. (1974) “Land Reform in Iran a Case Study in the Political Economy of Social Engineering,” Journal of Peasant Studies 1, 2: 220-239, .
    6. MacRaild, Donald M.; and Avram Taylor. (2004) Social Theory and Social History. New York: Palgrave Macmillan.
    7. Majd, Mohammad G. (1987) “Land Reform Policies in Iran,” Agricultural & Applied Economics Association 69, 4: 843-848, https://doi.org/ 10.2307/1242196>.
    8. Migdal, Joel S. (1988) Strong Societies and Weak States; State-Society: Relationship and State Capabilities in the Third World. Princeton, NJ: Princeton University Press.
    9. Myrdal, Gunnar. (1968) Asian Drama: An Inquiry into the Poverty of Nations. New York: Pantheon.
    10. Zolberg, Aristide R. (1969) One-Party Government in the Ivory Coast. Princeton, NJ: Princeton University Press.