تاریخ‌نگاری مارکسیستی و ماهیت جامعه و دولت در ایران سنتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران

چکیده

رویکرد ارتدکس مارکسیستی از اصلی‌ترین چشم‌اندازها در روایت تاریخ ایران از زاویه علوم اجتماعی جدید بوده است. هدف اصلی این مقاله ارائه گزارشی انتقادی از این سنت تاریخ‌نگاری و شناسایی تحلیل آن از ماهیت دولت و جامعه ‌ایرانی است. پرسش‌های اصلی مقاله عبارت‌اند از: 1. مشخصه‌های اصلی درک مارکسیستی از تاریخ ایران کدام‌اند؟ 2. برداشت پژوهشگران مارکسیست از ویژگی‌های جامعه و دولت در فئودالیسم ایرانی چیست؟  3.  ظرفیت‌ها و کاستی‌های این الگو برای تحلیل تاریخ ایران کدام‌اند؟ بر پایه این برداشت ایران مانند همه جوامع شیوه‌های تولید اشتراکی، برده‌داری، فئودالیسم و سرمایه‌داری را تجربه کرده، اما در هر دوره ویژگی‌های عمومی شیوه‌های تولید با ویژگی‌های خاص جامعه ‌ایرانی ‌ترکیب شده و گونه ایرانی این صورت‌بندی‌ها شکل گرفته است. با استفاده از داده‌های کیفی گردآوری شده از اسناد و منابع موجود، در این پژوهش  افزون بر ارائه گزارشی تحلیلی از شکل‌گیری، و فراز و فرود این رهیافت در مراحل تاریخی تلاش می‌شود تا با تمرکز بر مقطع «فئودالی»، ویژگی‌های «فئودالیسم ایرانی» شناسایی شود. محوریت اقتصاد کشاورزی معیشتی، سیطره مناسبات مبتنی بر بهره‌کشی فئودالی، تنوع اشکال مالکیت زمین، وجود ساخت طبقاتی مشخص، تلقی دولت به‌عنوان ابزار طبقه فئودال، چرخه تقویت مالکیت دولتی بر زمین در ابتدای تأسیس دولت و تجزیه آن در اثر واگذاری اقطاع، الگوی غیرمتمرکز اداره امپراتوری، آونگ تکرارشونده تمرکزگرایی-تجزیه‌طلبی فئودالی، تلقی وضعیت ملوک‌الطوایفی به‌عنوان فئودالیسم تکامل‌یافته و تلقی جنبش‌های اجتماعی به‌عنوان ستیزه‌های طبقاتی، از جمله ویژگی‌های مورد تأکید این تحلیل از تاریخ پیشامدرن ایران است. در این مقاله ضمن تأکید بر نارسایی‌های‌ بنیادین این سبک تاریخ‌نگاری، نتیجه‌گیری شده است که برخی درون‌مایه‌های آن می‌تواند مورد توجهی دوباره قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Marxist Historiography and the Characteristics of Society and State in Pre-Modern Iran

نویسنده [English]

  • hojjat Kazemi
Assistant Professor, Department of Political Science, Faculty of Law & Political Science, University of Tehran, Iran
چکیده [English]

The Orthodox Marxism approach is one of the main perspectives of analyzing Iranian history from the modern social sciences point of view. The Marxist scholars have sought to understand the logic of Iran's historical transformations based on Marx's theory of Historical Materialism. The main objective of this article is to present a critical investigation of the formation of this approach and identify the main themes of Marxist analysis of Iranian history. The main research questions are as follows: 1. What are the main characteristics of Marxist understanding of Iranian history? 2. What is Marxist scholars’ perception of the characteristics of society and state in Iranian feudalism? 3. What are the merits and weaknesses of this approach for evaluating the history of Iran? In the hypothesis, it is asserted that Marxist scholars based on the general theory of Marx's historical materialism believed that Iran, like other societies, had experienced the primitive communism modes of production, slavery, feudalism, and capitalism, although, in each period, the general characteristics of modes of production had been combined with the specific characteristics of Iranian society, which had led to the formation of the “Iranian” type. Although Marxist explanations and analyses are considerably richer than those of their historical theoretical rival (i.e., the theory of Oriental Despotism), the inadequacy of the Marxist theory prevents it from being a satisfactory and wide-ranging guide for understanding the history of Iran.
The findings of the present study are summarized as follows: the use of the Marxist approach to analyze the history of Iran dates back to the post-constitutional period and the beginning of Reza Shah’s reign (1925-1941). However, the most prominent scholars of this tradition included a group of Soviet academicians. Following the translation of this group’s works and the post-1941 dominance of the left’s discourse in the Iranian intellectual space, the Orthodox Marxist analysis gradually became the dominant approach of analysis of Iranian history until the early 1980s. According to these scholars, Iran, like all societies, has experienced the primitive communism modes of production, slavery, feudalism, and capitalism. However, during each period, the general characteristics of modes of production had been combined with the specific characteristics of Iranian society, and the Iranian particular type had been formed. Therefore, these researchers sought to identify the "general" and "specific" characteristics of the Iranian state and society during the above-mentioned four periods.
Focusing on understanding Marxist scholars' perceptions of the characteristics of society and the state in the period of "Iranian feudalism", the paper showed that in the group’s works 20 characteristics for the Iranian society and 11 characteristics for the Iranian state have been identified. The notable features emphasized in this analysis of pre-modern history of Iran include the domination of subsistence agriculture and social relations based on feudal exploitation, the diversity of forms of land ownership, the existence of a distinct class structure, the description of the state as a tool of the feudal class, the cycle of strengthening state ownership of land at the early stages of the establishment of the state and its weakening and disintegration due to the transfer of Iqta, the decentralized model of imperial administration, the repetitive pendulum of centralism-feudal separatism, the perception of the status of mūlūk al-tawā’if as evolved feudalism, the perception of social movements as class struggles. Such characteristics are fundamentally in conflict with the characteristics that Oriental Despotism theorists consider as the characteristics of Iranian state and society. However, the article showed that a group of Iranian Marxist scholars have attempted to include the themes of the theory of Oriental Despotism to explain Iranian feudalism.
Based on his critical evaluation of the contributions of the Marxist analytical approach to study the history of Iran, the author concludes that this tradition had analytical advantages compared with the rival theory of Oriental Despotism, because of its consideration of historical dynamics, rejection of  static notions as well as highlighting the activism of social forces, and taking into account the complex center-surrounding relations. Despite its merits, the Marxist analytical approach does not have the necessary requirement for a valid analysis of Iranian history, due to its weakness which include the imposition of theory on historical reality, economic reductionism, analytical Westernism, analytical contradiction in the discussion of the position of state in the social system and finally ignoring the pivotal role of tribal actors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Marxism
  • Historical Materialism
  • Mode of Production
  • Iranian Feudalism
  • Social Movement
  1. آرونوا، م. ر؛ ک. ز اشرافیان. (2536) دولت نادرشاه افشار، ترجمه حمید امین. تهران: شبگیر.
  2. آریانپور، امیرحسین. (1382) «طرحی آزمایشی در شناخت مراحل تاریخ ایران (سخنرانی ایرادشده در بخش ایرانی دانشگاه لنین‌گراد در سال 1344)،» کتاب توسعه، 12: 53-45.
  3. آریانپور، امیرحسین. (1351) «گفتگو با امیرحسین آریانپور،» مجموعه مباحثه‌های علی‌اصغر ضرابی. تهران: بامداد.
  4. اندرسون، پری. (1392) گذار از عهد باستان به فئودالیسم، ترجمه حسن مرتضوی. تهران: ثالث.
  5. انصاف‌پور، غلامرضا. (2535) تاریخ زندگی اقتصادی روستائیان و طبقات اجتماعی ایران. تهران: نشر اندیشه.
  6. ایوانف، میخائیل. (1356) تاریخ نوین ایران، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم‌پناه. بی‌جا: انتشارات حزب توده.
  7. ایوانف، میخائیل. (2537) انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه کاظم انصاری. تهران: کتاب‌های جیبی.
  8. باتامور، تام و دیگران. (1388) فرهنگ اندیشه‌های مارکسیستی، ترجمه اکبر معصوم‌بیگی. تهران: بازتاب نگار.
  9. بلیایف، ی. (2536) «قیام زنگیان در روزگار عباسی،» سه مقاله درباره بردگی، ترجمه سیروس ایزدی. تهران: امیر‌کبیر.
  10. پطروشفسکی، ایلیا. (1344) کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه کریم کشاورز. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، ج 2.
  11. پطروشفسکی، ایلیا. (1351) نهضت سربداران خراسان، ترجمه کریم کشاورز. تهران: پیام.
  12. پطروشفسکی، ایلیا. (1354) اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز. تهران: پیام.
  13. پطروشفسکی، ایلیا. (1359) ایران‌شناسی در شوروی، ترجمه یعقوب آزند. تهران: نیلوفر.
  14. پطروشفسکی، ایلیا. (2536) «پیرامون تاریخ بردگی در خلافت تازیان،» سه مقاله درباره بردگی، ترجمه سیروس ایزدی. تهران: امیر‌کبیر.
  15. پیگولوسکایا، نینا و دیگران. (1353) تاریخ ایران (از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی)، ترجمه کریم کشاورز. تهران: پیام.
  16. پیگولوسکایا، نینا. (1372الف) اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمه عنایت‌الله رضا. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  17. پیگولوسکایا، نینا. (1372ب) شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت‌الله رضا. تهران: علمی و فرهنگی.
  18. جزنی، بیژن. (1388) انقلاب مشروطیت ایران؛ نیروها و هدفها. پاریس: سازمان اتحاد فدائیان خلق ایران.
  19. جزنی، بیژن. (1358) نبرد با دیکتاتوری شاه به‌مثابه نیروی عمده امپریالیسم و ژاندارم منطقه. تهران: مازیار.
  20. خنجی، محمدعلی. (بی‌تا) بررسی تاریخ ماد و منشأ نظریه دیاکونوف. تهران: حکمت.
  21. داندامایف، محمد. (1389) تاریخ سیاسی هخامنشیان، ترجمه فرید جواهرکلام. تهران: فرزان روز.
  22. دریپر، هال. (1382) نظریه انقلاب مارکس، ترجمه حسن شمس‌آوری. تهران: مرکز.
  23. دون، استفن. (1368) سقوط و ظهور شیوه تولید آسیایی، ترجمه عباس مخبر. تهران: مرکز.
  24. دیاکونوف، ایگور. (1345) تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز. تهران: بنگاه‌ ترجمه و نشر کتاب.
  25. دیاکونوف، میخائیل. (1351) اشکانیان، ترجمه کریم کشاورز. تهران: پیام.
  26. رسول‌زاده، محمدامین. (1361) «تنقید فرقه اعتدالیون یا اجتماعیون عامیون،» در منصور اتحادیه (نظام‌مافی). مرامنامه‌ها و نظامنامه‌های احزاب سیاسی ایران در دوره دوم مجلس شورای ملی. تهران: نشر تاریخ ایران.
  27. رواسانی، شاپور. (1388) دولت و حکومت در ایران در دوره تسلط استعمار سرمایه‌داری. تهران: امیرکبیر.
  28. سوداگر، محمدرضا. (1359) نظام ارباب رعیتی در ایران. تهران: مؤسسه تحقیقات اقتصادی و اجتماعی پازند.
  29. سوداگر، محمدرضا. (1369) رشد روابط سرمایه‌داری در ایران. مرحله گسترش 1342-1357. تهران: شعله اندیشه.
  30. سلطان‌زاده، آوتیس. (1383) انکشاف اقتصادی ایران و امپریالیسم انگلستان، ترجمه ف. کوشا. تهران: مازیار
  31. شاکری، خسرو و دیگران. (1383) نقش ارامنه در سوسیال‌دموکراسی ایران (1905-1911)، به کوشش محمدحسین خسروپناه. تهران: شیرازه.
  32. طبری، احسان. (1358) شمه‌ای درباره شناخت ایران و جهان. تهران: انتشارات حزب توده.
  33. طبری، احسان. (1360) ایران دو سده واپسین. تهران: انتشارات حزب توده.
  34. طبری، احسان. (1380) ابوالفضل بیهقی و جامعه غزنوی. برلین: انتشارات حزب توده‌.
  35. فشاهی، محمدرضا. (1354) از گات‌ها تا مشروطیت: گزارشی از تحولات فکری و اجتماعی در جامعه فئودالی ایران. تهران: گوتنبرگ.
  36. فشاهی، محمدرضا. (2536) واپسین جنبش قرون وسطایی در دوران فئودال. تهران: جاویدان.
  37. فوران، جان. (1380) مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین. تهران: رسا.
  38. قلی‌اوف، علی‌اوسط. (1388) تاریخ آذربایجان (از پیدایی انسان تا رسایی فئودالیسم)، اقتباس و ترجمه حسین محمدزاده صدیق. تبریز: یاران.
  39. کاتوزیان، همایون. (1373) اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران، مرکز.
  40. کاظمی، حجت. (1399، پائیز و زمستان) «نظریه استبداد شرقی و ماهیت دولت و جامعه در ایران پیشامدرن،» فصلنامه سیاست نظری، 28: 367-329.
  41. کوزنتسوا، نینا و دیگران. (1382) پژوهش‌هایی پیرامون تاریخ نوین ایران، ترجمه سیروس ایزدی و میترا دات ایزدی. تهران: ورجاوند.
  42. گرانتوسکی، ادوین و دیگران. (1359) تاریخ ایران از روزگار باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی. تهران: مروارید.
  43. لوکونین، ولادیمیر. (1350) تمدن ایران ساسانی، ترجمه عنایت‌الله رضا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  44. مارکس، کارل؛ فردریش انگلس. (1386) لودویگ فویرباخ و ایدئولوژی آلمانی، ترجمه پرویز بابایی. تهران: چشمه.
  45. مارکس، کارل. (1378) گروندریسه (مبانی نقد اقتصاد سیاسی)، ترجمه باقر پرهام و احمد تدین. تهران: آگاه، ج 1.
  46. نعمانی، فرهاد. (1358) تکامل فئودالیسم در ایران. تهران: خوارزمی.
  47. هابسبام، اریک. (1398) درباره تاریخ، ترجمه حسن مرتضوی. تهران: لاهیتا.
  48. هالیدی، فرد. (1358) دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ترجمه فضل‌الله نیک‌آیین. تهران: امیرکبیر.
  49. ورداسبی، ابوذر. (2535) علل کندی و ناپیوستگی تکامل جامعه فئودالی ایران. تهران: چاپار.
  50. ولی، عباس. (1380) ایران پیشاسرمایه‌داری، ترجمه حسن شمس‌آوری. تهران: مرکز.
  51. وود، آلن. (1387) کارل مارکس، ترجمه شهناز مسمی‌پرست. تهران: ققنوس.
  52. ویلر، جفری. (1360) «تاریخ‌نگاری روس‌ها در زمینه تاریخ نوین ایران،» در تاریخ‌نگاری در ایران، ترجمه یعقوب آژند. تهران: گستره.

 53. Cronin, Stephanie. (2015) “Edward Said, Russian Orientalism and Soviet Iranology,” Iranian Studies 48, 5: 647-662, .

54. Da Graca, Laura; and Andrea Zingarelli. (2105) “Introduction to Studies on Pre-Capitalist Modes of Production: Debates, Controversies and Lines of Argument,” in Laura da Graca and Andrea Zingarelli, eds. Studies on Pre-Capitalist Modes of Production. Leiden, the Netherlands: Brill.

55. Dandamayev, (1984) Slavery in Babylonia - from Nebopolassar to Alexander the Great (626- 331 B.C). Illinois: Northern Illinois University Press

56. Engels, Frederick. (1989) “Socialism: Utopian and Scientific,” in Karl Marx & Frederick Engels Collected Works: Vol. 24, 1874-1883. New York: International Publishers.

57. Giddens, Anthony. (1981) A Contemporary Critique of Historical Materialism: Vol. 1 Power, Property and the State. Berkeley, CA: University of California Press.

58. Hindess, Barry; and Paul Hirst. (1977) Mode of Production and Social Formation: An Auto-Critique of Pre-Capitalist Modes of Production. London: Palgrave Macmillan.

59. Kemper, Michael. (2011) “Introduction: Integrating Soviet Oriental Studies,” in Michael Kemper and Stephan Conermann, eds. The Heritage of Soviet Oriental Studies. London: Routledge.

60. Rodionov, Mikhail. (2011) “Profiles under Pressure: Orientalists in Petrograd/ Leningrad, 1918–1956,” in Michael Kemper and Stephan Conermann, eds. The Heritage of Soviet Oriental Studies. London: Routledge.

61. Volkov, Denis V. (2015, March) “Individuals, Institutions and Discourses: Knowledge and Power in Russia’s Iranian Studies of the Late Imperial, Soviet and Post-Soviet Periods,” Middle East- ‌Topics & Arguments 4: 61-79, <DOI:10.17192/meta.2015.4.2521>.